Yudá Badcá Jongís Khan (စစ္ဘုရင္ ဂ်င္ဂစ္ခန္)
Jongís Khan é 11códi 12 códi mazé moñgolíar sórzobin ót solafíra goré dé moñgo zat oré ettefak gorí ecíyá Yorop ót bóddha bóddha larai ól goijjíl dé Yudá Baccá.
Moñgoli ókkolór niyom mozin ek zagat no táki zaga aga gurat faldi faldi tákitodé étolla dohol goitto dé elekaré deri kobzat rakí no faillé yó moñgolir bol homi acilldé eleka ókkol óre taarik loi mafdi sail Jongís Khan ar tar moñgoli zati ye Duniyar taarikot zaga lattát accíldé raijjo ré hókumot goijjíl boli manaza.
Moñgoli ré bormár taarikot mazé ‘Moñgúat, TaTa' hoi loot faza.
Zobana e kodim or nut leka ol ouvab de étolla Jongís Khan ór gura hal or babote kessú híssá re tík gori dehai faron mockil asé.
Jongís Khan e 1161 cón ót Burkhan Khaldun murá, Onon ar Kherlen dojjar hañsóttú ehon moñgolia decór razdán Ulaanbaatar loi hoddur dure Delüün Boldog elakat zonom faiyé. Oibade ‘luwár fua' hoi maáni uredé Temüjin[note 1] nam rakílo. E nam yian te oibar ottot bafe larait zittiíl dé tata zatir sóddar ór nam.
Yesügei hoi dakede tar baf deki moñgolir zati kaiñyak guictir sóddar, maa deki Olkhunut guicctír Holan hoi nam accíl. Kintu Jongis deki rosóm mozin kaiñyak guictít doñr oiyé.
TemuúJin ottú baiyain ol kasar, kagen, Timu ar boin Tanmulan hoi accil. Onno baiyain sair zon ar gura maa tú oiye dé Begtar ar Belgutaing tará yo accil.
Mongoliar oinno guictir dilla TemuúJin or gura hal ó duk ókkol loi mua-muikka gora fojjíl. TemuúJin 9 bosójjá táite agori zuri raikkíl dé bo ‘Börte Üjin Khatun' or Khongirad guictír hansé baf or hókum mozin diferá giyé. Te biyar laikká (12) bosór ó fan e guicctít Dai Setsen or hátot accíl.
TemuúJin górot zaibar ottót címar decór TaTar zatir dawot ót hánat bicdonor zoriya entehal oiyè. Etolla boli TemuuJin e zatir ‘Khan' hísafe elaan diballa wafes aiccé. Kintu tar guictí yé boc hom ola TemuuJin e hókumot oré kobul nogori tar gor olate honó sahara nodi baárgua banai raikkíl.
Boud bosor fan TemuuJin ar tar gor wala ole musomi gula gala ar ciyari gusto ol hai dukkor sañte guzara foujjé. 13 bosojja boicót Ciyarit mazé tar maa zuda bai Beikya loi bara barit mazé maridiya giyoi. Yantú loti te góror murobbi boni gilgoi.
1182 cón ot tar baf taite Etefak accil de Terichairik guicti e larai gorí bondi banai loi gilgoi.Kintu TemuuJin uore raham ai Che long(fore jongis khan or Comandar) or baf e súri fari balla moddot goijjil.E ottot Jelmi ar Bocu (fore Jongis khan or fors or jimmadar) tará yó uggua oil. E Terichairik guictir hát ottú súri ore loti Temuujin e tar foilar doholir larailla lagedde bol oré bai yainor loi cúru gori zoma goijjé.
É ottót Moñgoli guicti mazé-mialé zura-gata, biyár zoriya ek saittá hám dusto baáde ar hone otté mili accíl dé nái. TemuuJin e moñgoliar síasí ré mutalia gorat, guictí guictí larait, guictí guictí sutti mara mari, bodola luat mazé doñr oi accíl.
Éndilla mon mozin uowat asé dé moñgoliar sór zobinot mazé doinor Sina baccá ol ó bol bari dohol di balla kucíc ót asé. TemuuJin or maa Holan e Moñgoliar síasìr babote becá bicí cíkai yé de ére haasgorí hám dusto banon oré yó cíkai diyé.
TemuuJin e tar bafe zurí ejjil dé ungurat gucti tú Börte Üjin Khatun oré 16 bosorot mazé guictí guicti hám dusto gori balla biya goijjé.Börte Üjin Khatun or boittá Jocí (1185-1226), Cagatai (1187-1241), Ögedei (1189-1214), ar Tu Lui (1190-1232) hoi fua tinnuá accíl. Jongís khan ottú oinno bo ainnor loi fuwan ol tailé yó tar kobzar miras borat ot taráré no bafé. Zií ollor babote honó rekord nai.
Biya gorí añittát mazé Börte Üjin Khatun oré Merkits Guicctítú dorí loi zai TemuuJin e tar fúaijjá, (fore tar mukabel ol boni bóde) Jamuka ar tar force Karis guictí tú Un Khan loi mili zai basai ainné. Tar baade 9 maic baade fua Jocí oiyé. TemuuJin e sóddar hisàfé bou uggúa-ttú aró beac loilé yó. Börte Üjin Khatun tar cúde ek mattro bou accíl.
Jongis khan e oinno ecíar mazé eleka, moñgoli-takis guictí dílla Caman rosom ar Tangri torika ré mainto. Kintu te deki dindari babote bicí nozor kúla accil. Oinno dórmo biccaic ol oré yó mutalia goríbar bicí cuok accíl. Etólla te Kíristan or daayi ol, Islam dórmor daayi ol ar Ta Oo Tour ol loi mulot oi mocúwara ol goittó.
Ecíar mazór deil elakat TemuuJin gura hal 1200 cón ót mazé guictí ol, hám dustó tonzim ól loi bicí báñga sura accíl. É guictí ol, hám dustó tonzim ol okkólot mazé Naiman, Merkits , Yugá, TaTa, Khamag Moñgoli ar Keraites tará apósot no boni guictí guictí dahaiti, mara mari, bodola lua luwi loi záfai accíl.
É óttot tar foribar or sóddar accíl dé TemuuJin deki tar bafor imandar baiyain accíl dé Karaits guictír sóddar Toghrul ré hám dusto banai bálla aros goijjil. Börte Üjin Khatun oré Merkits guictí yé dóri loi giil goidé ottót É keraits guictír hám dustó yé modot goijjíl.
Modot gorí balla Toghrul e tar keraits guictít tú Manuic 20000 loi tar fúñaijja Jamuka ré deferaiyé. Jamuka deki fore Jadaran guictír sóddar boinnil. Larait ziti TemuuJin or bo óré súrai Merkits guictí ré hórai felail. É mara mari baadé TemuuJin ar Jamuka tará imandar bai boni gilgoi.
Moñgoli guictír hám dustó tonzím ór 1200 cón ot asól ducmon deki fosím elekar Naimans, uttor or Merkits , doin or Tangut ar Fuk or Jin ar TaTa guictí ol accíl. 1190 cón ot mazé buddí doya ol, tar sáñti ol loi TemuuJin e cóñró mikka moñgolir guictir hám dustó tonzím sólluk gorí faijjíl. Tar hókumot or taim ot ducmon guictí ol oré hámla gorat TemuuJin e Moñgolir rosóm ókkol oré becá becí baiñge.
Te deki tar sóddarit manoyattú aró wafádari ré etteda goittó. Temuujin e hókum ar kanun sóyigori manon ór zoriya tar sáñti ol tuwangor oibou boli hoil. Te deki agor rosóm mozin ducmon oré ziti faille ducmon ore nealaidi gonimot or mal lun kobza nogori ducmon or guicti ré tar hátot gólai tar guictí bolí mani loito.
Kessú laraittú dóri faiyedé etim fuwainóré tar maa ye fali foribar hísafe maniloil de yó accíl. Endilla larait orí biraito de mancé yó ijjot ore fai kamiyab larai uggúa uggúat mazé Temuujin ar tar hám dustó tonzim ot ó Mancór bol hátiyar ór bol barí barí accíl.
Toghrul Khan ór fua Señggam e Temuujin or kamiyabi uoré ric barí accíl. Baáde Temuujin loi uggúa oi Temuujin oré mari bálla sail banaiyé. Toghrúl e TemuuJin loi milí larai goillé yó tar sáñti ol e fuañti larai gorí balla inkar gorí feille. Toghrúlor na kodori ye tar zii ar TemuuJin or fua Jocií r zura-gatá báñge fan oi giyoi. Zura-gata bañgon deki moñgolir rosóm óré be adoffi goréfan oiyé.
E maamalar zoriya síra oigiyoidé Toghrúl loi TemuuJin tarár mazé larai oibar halot ói accé. Togharú ye TemuuJin oré cúru loti muhalef accíl dé Jamuka r lou millé. Kintu Toghrú ar Jamuka tarár mazé hoijja oi fissóttú Temuujin ziti giyoi. Jamuka deki laraittú dai giyoi. E larair follé Karit zati ebbé luksan oigiyoi.
Tar akhéri niyaic August 18, 1227[3] cón (boic 65) ot eridi dunitaittú albeda loi yé.
No comments:
Post a Comment